CZ. IV - BROŃ PALNA I OPORZĘDZENIE STRZELECKIE

opracował: Andrzej Mikiciak

Niniejszy artykuł zawiera podstawowe informacje z zakresu broni palnej używanej przez jazdę pancerną w XVIIw. Opisane zatem  zostały podstawowe dwa typy broni i tyleż głównych typów zamków w nich stosowanych. Dodatkowo, aby przedstawić całość tematu ówczesnej broni strzeleckiej, zdecydowaliśmy się dodać jeden typ broni używanej przez piechotę - a zatem nieczęsto mogącej znaleźć się w rękach towarzysza znaku poważnego. Ponieważ jednak jazda nie zawsze walczyła wyłącznie konno, uczestnicząc w postaci spieszonej w oblężeniach lub broniąc własnych obozów, uznaliśmy za słuszne, aby także i o nim wspomnieć. Mowa o ciężkim muszkiecie z zamkiem lontowym. Oprócz opisów samej broni zamieściliśmy także podstawowe informacje o oporządzeniu do niej a także osprzęcie służącym do jej konserwacji.
Na wszystkich prezentowanych zdjęciach znajdują się współcześnie wykonane repliki opisywanych przedmiotów.

Zdjęcia zamieszczone są w formie miniaturek - uzyskanie pełnego rozmiaru odbywa sie przez kliknięcie.

KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA BRONI PALNEJ UŻYWANEJ W XVIIw.

Wspólna cechą wszystkich typów broni palnej omawianego okresu, niezależnie od typów zamków w niej używanych, jest sposób ładowania i zapłonu.
Jest to powszechnie broń jednostrzałowa, ładowana odprzodowo, przez wylot lufy; w celu nabicia należy umieścić w dnie lufy kolejno: odpowiednią porcję prochu, a następnie, przy pomocy stempla ołowiana kulę, zabezpieczoną (owiniętą) skrawkiem papieru lub tkaniny.
Zapłon odbywa się na zewnątrz lufy - porcja prochu zostaje zapalona na panewce a płomień ten przechodząc do wnętrza lufy niewielkim otworem zapałowym i inicjuje wybuch ładunku prochowego w jej wnętrzu i w efekcie powstałego tam ciśnienia wyrzucić kulę na zewnątrz.
Szybkostrzelność, związana z koniecznością przestrzegania procedury nabijania wynosi 1-2 wystrzały/min.

Podstawowymi elementami każdego egzemplarza jest:
- lufa - wykonana ze stalowej rury (otrzymanej przez owinięcie na cylindrycznym pręcie arkusza blachy, następnie na gorąco skręconej w celu nadania jej należytej wytrzymałości; częśc przewodów luf wykonywana była także przez wywiercenie), w której dnie znajduje się wkręcony korek z warkoczem; niekiedy do produkcji luf (najczęściej w egzemplarzach o proweniencji orientalnej) używany był tzw. damast skuwany - dziwer. Do zdobienia luf (z reguły metalami szlachetnymi) wykorzystywano technikę damaskinażu.
W XVIIw. przeważają lufy o przewodzie gładkim, jakkolwiek pojawiają się coraz powszechniej (w egzemplarzach bogatszych, o wyższym standardzie wykonania) lufy gwintowane, charakteryzujące się większą celnością (przez nadanie wystrzelonej kuli ruchu wirowego).
- zamek - żelazny/stalowy element odpowiadający za zainicjowanie zapłonu. Na przestrzeni czasu to on podlegał najczęstszym zmianom. Celem konstruktorów było opracowanie zamka o maksymalnej sprawności przy zachowaniu jak największej prostoty obsługi i niezawodności mechanizmu.
Przedmiotem zdobień jest najczęściej płyta zamkowa, które realizowane są tradycyjnie metodą rytowania.
Opisy poszczególnych typów zamków zamieszczone zostały poniżej.
- osada - wykonana zawsze z drewna liściastego (orzech, czereśnia, jabłoń, w egzemplarzach mniej wykwintnych buk); element stanowiący konstrukcję łączącą w całość wszystkie części broni - oprócz wymienionych powyżej także mechanizm spustowy, stempel oraz okucia stabilizujące lufę. Zdobienia osady realizowane są w technikach snycerskich a także przez inkrustację (najczęściej kością, rzadziej metalem) oraz intarsję.

1. Podstawowe typy broni i używanych w niej zamków:

BANDOLET - rodzaj krótkiej strzelby, broń typowa dla jazdy pancernej (jakkolwiek używana była także przez niektóre znaki lekkie oraz jazdę zaciągu cudzoziemskiego).
Zastosowanie w nim typów zamków, a zatem i sposób nabijania przedstawia się podobnie jak w przypadku pistoletu, różnicę stanowi zasięg skuteczny broni (większy od pistoletu - kilkadziesiąt metrów) oraz jej budowa (gł. wyodrębniona wyraźnie kolba).
Dł. całkowita bandoletu oscyluje w ok. 100cm, przy dł. lufy ok.65-70.
Broń ta, zawieszona na szerokim pasie (tzw. bandolierze) idącym przez lewe ramię  przewożona była w pozycji wisząc luźno lufą w dół, w okolicach prawego biodra właściciela, nieco z tyłu.  Charakterystycznym elementem bandoletu jest żelazna antaba (wykonana w formie wąskiego, podłużnego kabłąka), umocowana po lewej stronie osady, po przeciwnej stronie zamka. Antaba służy jako miejsce zaczepienia bandoliera.
Tuż przed oddaniem strzału należało uchwycić broń prawą ręką i przesunąć ją do przodu (trzymając kolbę pod pachą lub opartą o biodro, zaś po wystrzale wystarczyło puścić ją wolno.
Innymi typami strzelb używanych równolegle były: krótki arkebuz oraz półhak. Spełniając analogiczną rolę, różniły się od bandoletu budową (kształt osady, długość  całk.).
Podziekowania dla J. Rejf za udostępnienie egzemplarza bandoletu do zdjęć.

PISTOLET OLSTROWY - podstawowa broń palna używana przez kawalerię różnych typów (pomysł skonstruowania broni krótkiej powstał właśnie na jej użytek), przeznaczona do walki na krótkim dystansie (kilkanaście - kilkadziesiąt metrów)  - ograniczeniem jest niewielki skuteczny jej zasięg.
Historycy wojskowości zgadzają się, że broń ta używana była przez jazdę polską - w tym także pancerną - raczej w obronie, pełniąc rolę drugorzędną wobec broni białej (szabla) i drzewcowej (kopia, rohatyna) - walka ogniowa, charakterystyczna dla jazdy typu zachodnioeuropejskiego (karakol) nieczęsto pojawia się wśród przekazów z epoki.
W omawianym okresie pistolety olstrowe zaopatrzone były najczęściej w lufę niegwintowaną.
W pierwszej połowie XVIIw., do czasu rozpowszechnienia się zamka skałkowego, pistolety powszechnie wyposażone były w zamki kołowe.
Para pistoletów przewożona była w olstrach przytroczonych po jednym do przednich części ławek siodła, po obu stronach szyi konia.

MUSZKIET - rodzaj długiej broni palnej, używanej najczęściej w piechocie lub dragonii.
Charakterystyczną cechą budowy tej broni jest jej długość (dochodząca do 160cm) i - największy spośród pozostałych typów ręcznej broni palnej - kaliber (zwykle w granicach 16-20mm).
Wynikającą z tego konieczność przeznaczenia na jeden ładunek stosunkowo dużej porcji prochu (i w efekcie duży odrzut) niwelowano nadając broni odpowiednią bezwładność w momencie oddania strzału - przez pokaźną wagę oraz stosowanie podpórki. W polu używano do tego tzw. forkietu (starop. widelca), wykonanego w postaci niewielkich stalowych widełek osadzonych na wąskim, prostym drzewcu (o dł. ca 140cm), zaopatrzonych w dolnym końcu w stalowy kolec, umożliwiający wbicie forkietu w ziemię (w celu zapewnienia lepszej stabilizacji).
Skuteczny zasięg broni definiuje się na 150-200m.
Zamki używane w muszkietach w XVIIw. to najczęściej z. lontowe, niewielki procent (zwykle w broni o charakterze bardziej ekskluzywnym) zaopatrzona była w jeden z pozostałych typów: kołowy lub skałkowy.

ZAMEK KOŁOWY - mechanizm powstały jednoznacznie na potrzeby jazdy - dążeniem konstruktorów (przyjmuje się, że pomysłodawcą był norymberski zegarmistrz J. Kiefuss, który opracował prototyp w 1517r., jakkolwiek rysunki podobnych konstrukcji pojawiają się wcześniej, wśród prac L. da Vinci) było umożliwienie obsługi nabitej broni używając jednej ręki.
Zamek kołowy działa, najoględniej mówiąc, na zasadzie identycznej jak współczesna zapalniczka, tzn. obracające się koło, trąc swoją chropowatą powierzchnią o kamień (w epoce używano w tym celu pirytu) powoduje powstanie pęku iskier umożliwiających zapalenie prochu.
Zamek kołowy jest konstrukcją niezwykle skomplikowaną (posiada kilkadziesiąt ruchomych elementów), zatem stosunkowo drogą a jednocześnie dość zawodną i uciążliwą w eksploatacji. Pomimo tego używany był w jeździe narodowego autoramentu w XVIIw. powszechnie, zaś w II poł. powoli zaczął być wypierany przez dużo bardziej efektywny i tańszy zamek skałkowy.
Zamek kołowy znalazł zastosowanie, oprócz typowej broni kawalerii (pistolet, bandolet, półhak) także w broni długiej używanej przez piechotę. W niektórych egzemplarzach zamontowany jest na jednej płycie zamkowej wspólnie z zamkiem lontowym.
Budowa i sposób działania zamka kołowego:

wykonał: A. Sieńko	wykonał: A. Sieńko

W celu przygotowania zamka do stanu gotowości należy nakręcić kluczem ruchome koło zamka (wykonuje ono obrót o ca 180-210stop.), aż do położenia, w którym nastąpi jego samoczynne zablokowanie - odbywa się to dzięki dźwigni na sprężynie, zamontowanych po wewnętrznej stronie płyty zamkowej. Po podsypaniu porcji prochu na panewkę należy zabezpieczyć go przed zsypaniem zasuwając pokrywę panewki (niewielki procent zachowanych egzemplarzy posiada dodatkowy mechanizm automatycznego zasuwania pokrywy), a następnie opuścić na to miejsce kurek trzymający w szczękach kawałek pirytu. W momencie naciśnięcia spustu jego ruch przeniesie się na dźwignię trzymającą koło, które dzięki naciągowi sprężyny głównej , połączonej z osia koła trzyogniwkowym łańcuszkiem wykona nagły obrót krzesząc iskrę. Jednocześnie nastąpić musi automatyczne otworzenie panewki - realizuje się to za pomocą krzywki umieszczonej na osi koła i współpracującej z nią prostą dźwignią poruszającą pokrywą panewki.

KLUCZ DO ZAMKA KOŁOWEGO - o konstrukcji stalowej/żelaznej; służył do nakręcania mechanizmu zamka kołowego używanego w broni palnej. Ponieważ ten typ zamka powstał gł. na potrzeby kawalerii - klucz stał się jednym z atrybutów towarzyszy jazdy autoramentu narodowego i używany był powszechnie do stroju codziennego. Rozwiązania konstrukcyjno-stylistyczne kluczy bywały rozmaite - niekiedy łączyły w sobie także funkcje miarki do prochu lub małej prochowniczki podsypkowej.

ZAMEK SKAŁKOWY - konstrukcja wieńcząca ewolucję rozwoju zamków zewnętrznego zapłonu. Jakkolwiek prototypy opracowane zostały w II poł. XVIw., musiał minąć cały wiek, nim na dobre rozpowszechnił się w armiach europejskich, systematycznie wypierając zamek kołowy, eliminował bowiem jego podstawowe mankamenty.
W porównaniu ze swoim poprzednikiem posiadał dużo prostszy i bardziej niezawodny mechanizm, co powodowało, że jego obsługa i konserwacja była nieporównywalnie wygodniejsza.
Istotą zapłonu w zamku skałkowym jest otrzymanie iskry przez pojedyncze, nagłe uderzenie skałki (krzemienia) o powierzchnię stalową i zdarcie z niej drobnego wióra.
O przewadze tego typu rozwiązania nad pozostałymi (lontowym, kołowym) świadczy fakt, że w dobie pierwszej masowej konfrontacji narodów, jaka miała miejsce na pocz. XIXw., w okresie wojen napoleońskich, to właśnie zamek skałkowy królował niepodzielnie na wszystkich polach bitew.
Zamki skałkowe posiadały liczne odmiany (zależnie od miejsca występowania) różniąc się formą, budową i szczegółami rozwiązań konstrukcyjnych - jednak we wszystkich przypadkach wspólna pozostawała metoda otrzymywania iskry.
Budowa i sposób działania zamka skałkowego w typie niderlandzkim.

wykonał: A. Sieńko	wykonał: A. Sieńko

W  tym typie zamka sprężyna główna (w zależności od typu umiejscowiona po zewnętrznej lub wewnętrznej stronie płyty zamkowej) odpowiedzialna jest za zapewnienie napędu kurka (w którego szczękach umocowywano kawałek krzemienia), który, dzięki swojej budowie posiada możliwość znajdowania się w trzech różnych położeniach: opuszczonym, pośrednim i napiętym. W celu doprowadzenia zamka do stanu gotowości należało odciągnąć kurek do pozycji pośredniej, następną czynnością było podsypanie nieco prochu na panewkę i zamknięcie jej pokrywką ( w tym typie stanowiącym jedna całość z krzesiwkiem). Tuż przed wystrzałem odciągano kurek do pozycji napiętej. W momencie naciśnięcia spustu następowało (za pomocą dźwigni tzw. spustowej) błyskawiczne opadnięcie kurka wraz ze skałką, która uderzała o lustro krzesiwka krzesząc iskrę. Siła uderzenia powodowała odrzucenie krzesiwka do przodu, co skutkowało odkryciem panewki. W ten sposób iskra mogła bez przeszkód paść na proch i zainicjować wystrzał.

ZAMEK LONTOWY - typ zamka stosowanego w broni palnej; najstarsza spośród konstrukcji, które weszły do powszechnego stosowania (II poł. XVw.).
Posiadał kilka odmian (zależnie od okresu i lokalizacji geograf.), jednak zasada jego działania pozostaje wspólna dla wszystkich: zapłon prochu na panewce następuje przez kontakt z żarzącą się końcówką lontu zamocowanego w szczękach kurka, ten zaś poruszany jest przy pomocy prostej dźwigni przenoszącej nacisk spustu, stabilizowanej pojedynczą sprężyną.
Jest to typ tyleż prosty w budowie (a zatem i w konserwacji), co niezawodny; podstawowym jednak minusem jest konieczność obsługiwania go - także w momencie wystrzału - obydwiema rękami, co czyni go nieporęcznym w użyciu przez żołnierza walczącego konno. Do pozostałych niedogodności zaliczyć należy także to, że wymaga stałej kontroli nad żarzącym się nieustannie lontem, tym niemniej jego zalety spowodowały, że w użyciu niektórych armii pozostał aż do wieku XIX.
Budowa i sposób działania zamka lontowego:

Po podsypaniu na panewkę porcji prochu i zamknięciu jej, należało umieścić lont w szczękach kurka (starop. smoka) w taki sposób, aby żarząca się końcówka wystawała zeń na odl. 1-2cm. Następnie, naciskając spust (wykonany w formie języka lub dźwigni) przystawić ją na chwilę do zamkniętej panewki w celu sprawdzenia je prawidłowego położenia. Kolejną czynnością było tzw. "odmuchanie" lontu (mające na celu podsycenie żaru), a następnie, po odsunięciu jednym z palców prawej dłoni pokrywy panewki na bok, powoli naciskać na spust aż do momentu zetknięcia się żaru z prochem. Istotne przy tym było, aby czynność ta nie nastąpiła zbyt gwałtownie, gdyż w takim przypadku mogłoby dojść nawet do zagaszenia lontu i w efekcie wystrzał nie miałby szansy nastąpić.

2. Oporządzenie strzeleckie:

ŁADOWNICA JAZDY - zbudowana na bazie drewnianego (zawsze drzew liściastych) pudełka (w kształcie lekko wygiętego prostopadłościanu) zawierającego jeden rząd (w nielicznych przypadkach dwa rzędy) otworów (10-12) na ładunki do ręcznej broni palnej, obszytego skórą, wyposażonego w charakterystyczną prostokątną blachę (stanowiącą okucie klapy) i zawieszonego na materialnej bądź skórzanej taśmie (tzw. flintpasie). Oprócz roli użytkowej (niezwykle wygodnego pojemnika chroniącego ładunki)

pełniła często funkcję reprezentacyjną i identyfikacyjną - z racji umieszczania na blasze (zwykle bogato zdobionej) herbu i inicjałów właściciela.
Taka forma ładownicy, jako połączenie: rozmiaru, zdobienia (grawerunki, repusowanie, niello) i technologii wykonania - na tle innych typów ładownic obcych, zwłaszcza zachodnioeuropejskich - jest rozwiązaniem wybitnie oryginalnym. Będąc atrybutem zamożnego szlachcica, towarzysza, służącego w jeździe narodowego autoramentu używana była zarówno do stroju bojowego jak i codziennego.

PROCHOWNICA - pojemnik do przechowywania prochu w stanie zabezpieczonym przed wilgocią, znajdujący się na wyposażeniu osobistym żołnierzy wszelkich typów wojska; przedmioty o analogicznym przeznaczeniu znane były na ternach wszystkich krajów, w których używało się broni palnej. Zależnie od lokalizacji przybierały rozmaite formy i wykonywane były z rozmaitych materiałów. W Rzeczpospolitej Obojga Narodów, leżącej na styku kilku kultur pojawiało się całe bogactwo typów prochownic.

1. Prochownica w typie zachodnioeuropejskim - zbudowana na bazie płaskiego drewnianego pudełka (którego przednia i tylna ściana wykonana jest w kształcie zbliżonym do trapezu o wklęsłych ramionach, lub w kształcie czworokąta o charakterystycznym, wygiętym kształcie opierającym się na dwóch krawędziach prostych i dwóch łukowatych), obłożonego skórą lub tkaniną. Wszystkie krawędzie pudełka zabezpieczone są przylegającymi ściśle listwami metalowymi. Na szczycie znajduje się tuleja służąca do wysypywania zawartości, zamykana korkiem na sprężynie, z reguły zaopatrzona także w dozownik, umożliwiający każdorazowo oddzielanie jednakowej porcji prochu. W zależności od pozostałych okuć może być albo zawieszana na taśmie, albo uczepiona u pasa. Cześć egzemplarzy posiada doszyty na jednej ścianie skórzanego mieszka na kule. Zdobienia obejmują rysunki rytowane na elementach metalowych, które czasem - dodatkowo - same rozbudowane są w ozdobny ornament ażurowy. Niekiedy korpus wykonany jest z prasowanego rogu bydlęcego. Typ ten, w pomniejszonej skali wykorzystywany był także jako prochowniczka podsypkowa.
2. Innym typem prochownicy o proweniencji zachodnioeuropejskiej jest p. o korpusie w kształcie spłaszczonej kuli, z charakterystycznym okrągłym otworem w centrum. Wykonana jest z drewna, egzemplarze bogatsze inkrustowane są kością. Tuleja wysypu prochu i korek są analogiczne jak w przypadku poprzednim.
3. Prochownica w typie kozackim - korpus wykonany jest z drewna liściastego (do tego celu szczególnie nadaje się dr. lipowe) o formie naśladującej kształt bardziej lub mniej zawiniętego rogu. Całość obłożona jest skórą, szczyt zaopatrzony w okucie z wewnętrznym dozownikiem oraz ze stosunkowo krótką tuleją wysypową o sporej średnicy (do 20mm), zabezpieczoną oddzielnym korkiem (spełniającym rolę niewielkiej miarki prochowej). Zachowane egzemplarze maja charakter pospolity, proste ornamenty naniesione są na okucia metoda puncowania prostych figur geometrycznych.
4. Innym, autonomicznym typem prochownic kozackich były egzemplarze o korpusie wykonanym w całości z dużego kawałka poroża (łosia lub jelenia), o mechanizmie wysypywania prochu podobnym jak opisany powyżej. Sposób zdobienia opierał się na naniesieniu na powierzchnię rogową rytowanego ornamentu geometrycznego lub floralnego.
5. Osobną grupę stanowią prochownice o pochodzeniu orientalnym (tureckie i perskie), tzw. "szah-daheneh" - wykonane z rogu bydlęcego (egz. luksusowe z kła morsa lub kości słoniowej) lub stalowe ew. drewniane  naśladujące podobny kształt (powierzchnia tych drugich często bywa pokryta jaszczurem). Wspólna cechą jest występowanie w tym typie charakterystycznego w formie sposobu zamykania wylotu - w postaci korka na sprężynie zaopatrzonego w wydłużoną, wygiętą dźwignię z dwoma ruchomymi strzemiączkami do zawieszania. Pokrewnym typem są egzemplarze, których korpus wykuty jest z cienkiej blachy (mosiężnej lub ze stali bukatowej) o kształcie łódkowym.

PROCHOWNICZKA PODSYPKOWA - niewielki pojemnik do przechowywania prochu miałkiego (drobno mielonego) przeznaczonego na podsypkę panewki. Składała się z komory (wypełnianej prochem) oraz tulei - najczęściej metalowej - umożliwiającej wygodne wysypywanie zawartości. Prochowniczki takie, w odróżnieniu od dużych prochownic piechoty, z zasady nie były zaopatrzone w  mechanizm dozowania prochu. Niekiedy zaopatrzone bywały w klucz do nakręcania zamka kołowego.
Wykonywane były w rozmaitych formach oraz przy użyciu rozlicznych materiałów (stal, drewno, mosiądz, róg, kośc). Bodaj najbardziej wyrafinowaną zdobniczo rodzinę prochowniczek stanowią te o proweniencji orientalnej (tureckiej i perskiej) - tutaj w konstrukcji pojawia się nierzadko także stal damasceńska lub kość słoniowa.

MIARKA DO PROCHU - wykonana z reguły w formie niewielkiej tulei z ruchomym wewnętrznym tłokiem (realizującym zmianę pojemności miarki). Był to przedmiot niezwykle pomocny przy sporządzaniu ładunków do broni palnej, umożliwiający odmierzenie każdorazowo jednakowej porcji prochu. Niekiedy w formie uproszczonej (naparstkowej) stanowiła element niektórych typów prochownic i rożków na proch (najpowszechniejsza wśród tych o proweniencji kozackiej), czasem w wersjach bardziej rozbudowanych łączyła w sobie także funkcje klucza do nakręcania zamka kołowego. Do konstrukcji najczęściej wykorzystywano stal/żelazo lub metale nieżelazne (mosiądz, brąz), zaś przy miarkach naparstkowych także drewno lub kość.

ŁADUNEK (starop. patron) -  odmierzona jednorazowa porcja prochu, zawinięta wraz z ołowianą kulą w papierową tuleję (tzw. tutkę). Do formowania tutki służył odpowiedniej średnicy, drewniany z reguły, kołek. Z racji stosunkowo wysokich kosztów papieru a także by zapewnić ładunkowi szczelność, przyjmuje się, że krawędzie boczne mogły być sklejane. Gotowe ładunki umieszczano w ładownicy.
Ewolucja rozwoju broni palnej wykazała, że używanie ładunków opartych na konstrukcji papierowej okazało się najbardziej efektywnym sposobem nabijania wojskowej broni palnej ładowanej odprzodowo.
Sposób przygotowania ładunku obrazuje seria fotografii:

1. materiały użyte do budowy ładunku,
2. sposób zwijania tutki,
3. umieszczenie kuli wewnątrz tutki,
4. napełnianie prochem przy użyciu miarki,
5. gotowy ładunek.

GRAJCAR (in. trybuszon) - żelazny przyrząd przeznaczony do usuwania kuli zakleszczonej wewnątrz przewodu lufy, wykonany w formie niewielkiego korkociągu. W potrzebie umocowywany na końcu stempla wprowadzany był przez wylot do wnętrza lufy a następnie wkręcany w kulę, zaś po uchwyceniu jej wyciągany wraz z nią na zewnątrz.

KOKILA - przyrząd służący do odlewania kul; zbudowany w postaci żelaznych (lub żeliwnych) cęgów z umieszczoną w miejscu szczęk niewielką, dwuczęściową formą odlewniczą. Forma ta posiada w miejscu łączenia obydwu połówek niewielki otwór wlewowy, przez który wlewa się do jej wnętrza doprowadzony do postaci płynnej ołów.

POJEMNIKI NA DROBNE PRZEDMIOTY SŁUŻACE DO KONSERWACJI - w celu utrzymania broni w należytym stanie technicznym używano rozmaitych przedmiotów i substancji, np. zapasowe skałki, szpilka do udrażniania  zatkanego otworu zapałowego, kawałki gałganów, smar. Rolę pojemników spełniały z zasady wszelkich typów i krojów mieszki (tekstylne lub skórzane), zaś substancje o strukturze płynnej lub półpłynnej przechowywano w pojemnikach o zapewnionej szczelności, szklanych lub metalowych. Niekiedy przedmioty te stawały się wdzięcznym obiektem zdobień - stosunkowo dużo zachowało się ich wśród zabytków kultury orientalnej (tureckich).